بارش های شهابی و رصد آن

راهنمای شناخت و رصد بارش‌های شهابی

بارشهای شهاب چگونه رخ می‌دهند. شهابها و شهاب‌باران‌ها را چه هنگام از سال، کجا و چگونه مشاهده کنیم. در این مقاله جامع به چنین پرسشهایی درباره این پدیده تماشایی طبیعت پاسخ داده می‌شود.

محمد نیلفروشان

 تا کنون نام بارش های شهابی، یا شهاب بارها به گوشتان رسیده است؛ لازم نیست سر و کار زیادی با پدیده های آسمان شب یا سابقه ای طولانی در این زمینه داشته باشید. اکثر انسان هایی که در این جهان زندگی کرده و می کنند حداقل برای یکبار هم که شده چنین پدیده ای را رصد کرده اند. رصد بارش های شهابی نیاز به هیچگونه ابزار خاصی ندارد و شاید همین عامل، مهمترین علت شناخته شده بودن آن در بین عموم مردم باشد.

در منظومة شمسی ما، انواع و اقسام رویدادهای نجومی از گونة پدیده های تناوبی، از قبیل حرکت سیارات مختلف در زمینة آسمان، مقارنه های میان اجرام گوناگون، گرفت های خورشید و ماه و ظهور دنباله دارهای با مدارهای دوره ای؛ و یا پدیده هایی غیر تناوبی که اغلب به ندرت رخ می دهند، مانند برخوردها یا عبورهای نزدیک سیارکی و دنباله دارهای غیر دوره ای اتفاق می افتد؛ اما هیچکدام از آنها از لحاظ سرعت رخ دادن و کوتاه مدت بودنِ زمان رصدِ مجزا، به پای بارش های شهابی نمی رسند.

بارش های شهابی زمانی اتفاق می افتند که زمین در گردش مداری خود بدور خورشید، از میان توده ای از ذرات بجا مانده از عبور دنباله دارها بگذرد. از زمانی که برای نخستین بار اِدموند هالی با تحلیل و بررسی داده های رصدی گذشتگان خود، پی به دوره ای و تناوبی بودن دنباله دارها برد؛ تا کنون که تعداد زیادی از این اجرام کوچک و سرگردان رصد و ثبت شده اند؛ به طور پیوسته در یکی دو زمان خاص از سال خبرهایی از بارش های شهابی پرشمار شنیده می شود. منشأ برخی از آنها که روند ثبتشان حتی در پاره ای از آثار بجا مانده از پیشینیان نیز به چشم می خورد، جایی فراسوی مدار پلوتو، و بسیار دورتر از تمامی کراتی است که تا کنون در منظومة شمسی خود رصد کرده ایم.

در هستة اصلی دنباله دارهایی که از مناطق بیرونی منظومة شمسی به خورشید نزدیک می شوند، درصد زیادی از جرم نخستین را بلورهای یخ بخود اختصاص داده اند؛ اما آب تنها بخشی از این یخ را ایجاد کرده و باقی جرم آنها در آن دماهای پایینِ نواحی خارجی، از مواد آلی مثل مِتان و اِتان تشکیل شده است. حال زمانی که این مواد جامد با سرعت نسبتاً زیاد در مسیر خود به خورشید نزدیک می شوند، به علت گرمای خورشید و همچنین فشار ناشی از فوران های جرمی و پرانرژی خورشید، پیوند مواد لایه های سطحی سست و ناپایدار خواهد شد؛ و هسته ها مواد بیرونی تر خود را با تبدیل حالت فیزیکی، آن هم از نوع تصعید از دست داده و در هر بار گردش بدور خورشید، بخشی از جرمشان بدین طریق کاسته خواهد شد. دُم اصلی دنباله دارها حاصل از جدا شدن همین مواد تبخیر شده از سطح هستة دنباله دار است. اما در اکثر دنباله‌دارهای درخشان‌تر دو دُم مجزا را می توان از هم تفکیک کرد.

همین ذرات برجای مانده از هستة دنباله دارها هستند که بعدها در جو زمین می سوزند و ردی از خود باقی می گذارند، تا هر یک به نوبه خود زیبایی های یک پدیده گذرا و یا بهتر بگوییم گذرا ترین پدیده در بین رخدادهای آسمان شب را در خاطراتمان ثبت کنند. اندازه این مواد در اغلب موارد در حد سانتیمتر است و به ندرت به اندازة چند ده سانتیمتر می رسند؛ اما هر چقدر اندازة آنها بزرگتر باشد، احتمال برخوردشان با سطح زمین نیز بیشتر می شود و در این صورت به چنین اجرامی شهاب سنگ گفته می شود.

از بین دو دسته دنباله‌دارهای کوتاه دوره و بلند دوره، فقط دنباله دارهای کوتاه دوره که به خورشید نزدیکترند می توانند منشأ مناسبی برای بارش های شهابی باشند؛ زیرا به طور پی در پی با حرکت در مدار و عبور از کنار خورشید، می توانند ذرات درون مدارشان را تجدید کنند.
مدار برخی از این دنباله‌دارها به گونه ای است که صفحة مداری زمین بدور خورشید را درست در طول مدار قطع می کنند و این بدان معنی است که زمین در طول یک سال می تواند حداقل یکبار مدار این دنباله دارها را قطع کند که فاصلة هر برخورد با برخورد بعدی تقریباً ۳۶۵ روز می شود. در این زمان خاص، سیارة زمین از درون ذرات باقیمانده در مدار آن دنباله دار عبور خواهد کرد و گاهی نیز، در شرایطی کاملاً خاص، امکان دارد مدار یک دنباله دار، هم در مسیر رفت و هم در مسیر برگشت بدور خورشید، با مدار زمین بدور خورشید برخورد داشته باشد که در این صورت، در دو زمان مختلف و تقریباً به فاصله ۶ ماه از یکدیگر، دو بارش شهابی با یک منشأ خاص اتفاق می افتد.

با عبور زمین از درون این توده ها، ذراتی که با جو زمین برخورد می کنند، بر اثر برخورد با مولکول های لایه های فوقانی جو زمین و مقاومت نیروی اصطکاک در برابر این حرکت، گرم شده و می سوزند و در مسیر خود به سمت سطح زمین، مولکول های جو زمین را نیز یونیزه می کنند. این مولکول ها پس از برانگیخته و باردار شدن، از خود نور ساطع کرده و در رنگ های گوناگونی می درخشند. این همان نوری است که در زمان مشاهدة شهاب ها، چشم ها را خیره می کند. رنگ های مختلف نیز به علت درخشش مولکول ها و اتمهای عناصر مختلف است که هر یک، به رنگ خاصی از خود نور گسیل می کنند. برای مثال نورهای سبز و آبی به ترتیب مربوط به مولکول های اکسیژن و نیتروژن جو زمین، و نور زرد نیز حاصل از یونیزه شدن اتمهای سدیم در خرده سنگ ها است.

اما اکثر این اتفاقات در ارتفاعی حدود ۸۰ تا ۱۲۰ کیلومتر بالاتر از سطح زمین می افتد و در این بین، بسیاری از این ذرات در همان ناحیه به طور کامل سوخته و ناپدید می شوند. در برخی اوقات نیز، سنگ های بزرگتری به طور اتفاقی با جو برخورد کرده و نوری خیره کننده از خود بر جای می گذارند که تا ثانیه ها و یا حتی دقیقه ها رد دود حاصل از سوختن آنها بصورت نوار سفید رنگی دیده می شود؛ و در نهایت پس از مدتی با جابجا

شدن آرام لایه های جوی، از فُرم راست خود خارج شده و به نوار دودی در هم ریخته و پیچیده تبدیل خواهد شد. به اینگونه درخش ها که بسیار زیبا، جذاب و خاطره انگیز، و از لحاظ روشنایی پرنورتر از سیارة زهره در آسمان هستند، در اصطلاح نجومی "آذرگوی" یا گوی آتشین گفته می شود که معادل انگلیسی آن Fireball است. گاهی درخشش این آذرگوی ها بحدی می رسد که می توانید سایه خود را که روی زمین، و پشت سرتان افتاده، مشاهده کنید.

ذرات بجا ماندة حاصل از جدا شدن مواد از هستة دنباله دارها، که به حرکت خود در همان مدار قبلی اما با سرعت کمتری نسبت به خود هسته ـ بعلت پس زده شدن در هنگام جدایی ـ ادامه می دهند، بصورت کاملاً موازی با یکدیگر حرکت می کنند و در زمان برخورد با جو زمین نیز این حالت را حفظ می نمایند. این حالت درست مانند برخورد قطرات باران به شیشه های کناری اتومبیلی در حال حرکت است که ردهای باریک و موازی ایجاد می کنند. اما از آنجا که فاصلة محل برخورد آنها در جو تا ناظران زمینی در حدود یکصد کیلومتر است، اثر پِرسپِکتیو اتفاق افتاده و بنظر می رسد که تمامی آنها از یک ناحیة کوچک و خاص سرچشمه می گیرند. این درست همان پدیده ای است که در خطوط راه آهن باعث رسیدن دو طرف ریل قطار به هم می شود و انگار این دو خط موازی، در فاصله ای دور با همدیگر برخورد می کنند. به این ناحیه که از دید ناظر، تمامی شهاب ها از آنجا وارد جو زمین می شوند؛ "کانون بارش" گفته می شود که اغلب، یک نقطة کاملاً معین نیست.

در ادامه، بسته به اینکه این کانون در کجای آسمان، در کدام صورت فلکی و در چه مختصاتی واقع شده باشد، می توان بارش های شهابی را نام گذاری کرد. برای مثال، در تصویر زیر می توانید شهاب های معروف ترین بارش شهابی تاریخ را که بارش اسدی است؛ مشاهده کنید. کانون بارش در این عکس در سمت چپ تصویر واقع شده و تمامی حدود ۶۰ شهاب ثبت شده در تصویر را، اگر در سمت مخالف رد روشنشان ادامه دهید به یک نقطة مشترک می رسید که همان کانون بارش است.

در حقیقت نام یک بارش از روی موقعیت کانون آن گرفته می شود. برای نمونه کانون بارش اسدی در صورت فلکی اسد و کانون بارش جباری در صورت فلکی جبار واقع شده است. حتی گاهی صورت های فلکی شهرت خود را مدیون بارشهای شهابی خود هستند، مثل بارش شهابی رُبعی که در اواسط دیماه هر سال اتفاق می افتد. این شهاب ها ممکن است سرتاسر آسمان را بپیمایند، اما اگر ادامة مسیر آنها را در جهت مخالف حرکتشان ادامه دهید، در اکثر موارد به کانون می رسید که به شما نشان خواهد داد شهاب دیده شده مربوط به کدام بارش است. البته همواره باید به شرایط زمانی هم توجه داشته باشید؛ زیرا زمین در عبور از هر تودة خاص، در مدت زمان معینی از سال می تواند آن بارش شهابی را به نمایش گذارد. همچنین تقریباً کانون تمامی بارش های شهابی در هنگام اوج آن بارش در ساعات بامدادی طلوع می کند و از افق شرقی سر بر می آورد؛ زیرا زمین در حرکت خود بدور خورشید، از غرب به شرق حرکت می کند و به همین خاطر در جهت صورت های فلکی بامدادی با توده های بارش برخورد می نماید.

برای پی بردن به نوع شهابی که دیده اید نیاز به لیست کاملی از کلیه بارش های شهابی سال دارید. در طول یک شب عادی، شاید بتوان چند شهاب پراکنده را دید اما در شب هایی خاص از سال، تعداد آنها بصورت محسوسی بالاتر می رود و این امر زمانی اتفاق می افتد که زمین در مدار خود، حداکثر از فاصلة ۱۲ میلیون کیلومتری یکی از این توده سنگ ها بگذرد. در مجموع بارش شهابی به پدیده ای اطلاق می شود که در طول یک ساعت، بتوان حداقل دو شهاب از آن بارش را با کانون یکسان در آسمان رصد کرد. در این صورت، بارش مذکور را در لیست بارش های سالانه ثبت می کنند.

نمونه ای از کامل ترین فهرست موجود، که شامل ۴۰ بارش شهابی شناخته شدة سالانه است، را در انتهای این مقاله ملاحظه می کنید که اطلاعات مختلف هر بارش در ۱۰ ستون جداگانه آورده شده است و در زیر مختصری درباره هر یک توضیح داده می شود:

- در ستون های ابتدایی، نام کامل هر بارش را مشاهده می کنید که شامل نام کامل لاتین ـ برگرفته از صورت فلکی مکان کانون ـ و نام معادل فارسی آن است. در نام گذاری بارش ها گاهی اتفاق می افتد که دو کانون از دو بارش گوناگون، در دو زمان مجزا، در یک صورت فلکی می افتد. در این حالت، به سراغ ستاره ها می روند و به ابتدای نام آن صورت فلکی، نماد نزدیک ترین ستاره به محل دقیق کانون را نیز اضافه می کنند. برای مثال، دو بارش اِتا ـ دَلوی و دِلتا ـ دَلوی شامل کانون هایی در صورت فلکی دَلو هستند؛ با این تفاوت که کانون یکی از آنها به چهارمین ستارة پرنور، و دیگری به هفتمین ستارة پرنور این صورت فلکی نزدیک است که بر طبق نامگذاری ستارگان به ترتیب نورانیت آنها، و متناظر با ترتیب حروف یونانی، به ترتیب دِلتا و اِتا نام گرفته اند. گاهی نیز نام ماهی را که بارش در آن اتفاق می افتد در ابتدای نام صورت فلکی می آورند. از آنجا که نام کامل این بارش ها طولانی می شود، برای اختصار برای هر یک، نامی اختصاری و سه حرفی را نیز در نظر می گیرند.

- در ادامة این جدول، بازة فعالیت هر یک از بارش ها نوشته شده، که برحسب عرض تودة برخوردی ذرات و راستای برخورد مدار زمین با مدار دنباله دارها، می تواند از چند روز تا حداکثر یکی دو ماه زمان ببرد. سپس در ستون بعدی زمان اوج این فعالیت ها دیده می شود که لزوماً نباید درست در میانة بازه فعالیت قرار گرفته باشد؛ بلکه می تواند برحسب شرایط، به یکی از دو سر بازة فعالیت نزدیکتر شود. تمامی این تاریخ ها، از این جهت به زمان های میلادی نوشته شده است که در تقابل با نمودار تقویم بارش های شهابی، که بصورت تصویری در پایان این متن به نمایش در آمده است، راحت تر بتوانید از داده ها استفاده کنید. در آینده طریقة استفاده از این نمودار را به تفصیل توضیح خواهم داد.

- پس از آن، زمان اوج بارش برحسب طول خورشیدی دیده می شود که می تواند بین صفر تا ۳۶۰ درجه تغییر کند. خورشید در طول یک سال در آسمان ناظران زمینی، به طور ظاهری در پس زمینة ستارگان آسمان که ثابت در نظر گرفته می شوند، یکدور کامل می زند و پس از یک سال شمسی در همان مکان ابتدایی قرار می گیرد. در طول این دور کاملِ ۳۶۰ درجه ای، خورشید در هر زمان خاص از سال، در زاویة معینی نسبت به مکان قرار گیریش در زمان تحویل سال واقع می شود، که مقدار آن می تواند نشان دهندة زمان گذشته از آغاز سال باشد. در زمان آغاز سال شمسی، خورشید از نصف النهار خاصی در آسمان می گذرد که مبدأ طول خورشیدی و بُعد سماوی است. در بارش های شهابی نیز از همین مقیاس برای نشان دادن زمان استفاده می شود، و به آن زاویه که به طور مداوم با گردش زمین بدور خورشید و جابجا شدن ظاهری خورشید در آسمان ما زمینیان تغییر می کند، در اصطلاح طول خورشیدی Solar Longitude گفته می شود. البته لازم بذکر است که زمان های ارائه شده در این جدول برای زمان اوج هر بارش، به علت تأثیر گرانش سیارات بزرگ روی مدار دنباله دارها، به طور سالانه کمی دستخوش تغییر می شوند و در حالت کلی ثابت نیستند. برای دسترسی به پیش بینی رصدگرانی که در این زمینه فعالیت های جدی می کنند، باید هر سال به مراجع معتبری مانند پایگاه اینترنتی www.imo.com مراجعه کنید که اطلاعات کاملی در مورد بارش های سالانه و چگونگی رصد این پدیده دارد. در این پایگاه، در بخشی جداگانه می توانید تقویم بارش های هر سال را با زمان های دقیق پیش بینی شده برای اوج هر بارش مشاهده کنید. جدول آخر این متن نیز برگرفته از اطلاعات و تقویم های بارشی این سایت، بین سالهای ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۷ میلادی است، و برخی از داده های گذشته، با رصد های پیگیر این گروه فعال جهانی در طی سالهای اخیر تصحیح و بِروز شده است.

- در ستون های بعدی، می توانید مختصات کانون هر بارش را در زمان بیشترین فعالیت ملاحظه کنید؛ که برحسب سیستم درجه بندی کرة سماوی، یعنی مختصات بُعد و مِیل آورده شده است. از آنجا که بازة فعالیت تمامی بارش های شهابی مدت زمان زیادی به طول می انجامد، نقطه کانون هر بارش در زمینة آسمان در روزهای مختلف ثابت نخواهد ماند؛ زیرا در طول این زمان، زمین در مدارش بدور خورشید چند درجه ای جابجا می شود و جهت و مکان برخورد آن با تودة باقیمانده از دنباله دارها نیز در آسمان به میزان چند درجه حرکت می کند. در تصویر روبرو می توانید چگونگی حرکت کانون بارش شهابی اسدی را در زمینه آسمان در مدت زمان ۵ روزة فعالیت آن ـ بین ۱۵ تا ۲۰ ماه نوامبر ـ ببینید.
- در ستون بعد می توانید سرعت برخورد ذرات هر یک از این بارش ها را با جو زمین ببینید، که بین ۱۸ تا ۷۱ کیلومتر در ثانیه متغیر است. این تفاوت به علت راستای حرکت سنگ ها درون مدار خود، و جهت برخورد زمین با هر یک از این توده هاست که در حالات گوناگون می تواند سرعت های مختلف را رقم بزند. سرعت زمین در گردش بدور خورشید در حالت متوسط حدود ۳۰ کیلومتر در ثانیه است؛ از طرف دیگر سرعت ذرات بجامانده از دنباله دارها نیز در اطراف مدار زمین، در حدود ۴۲ کیلومتر در ثانیه است. در نتیجه سرعت این ذرات در هنگام برخورد با زمین از لحاظ تئوری می تواند بین ۱۲ کیلومتر در ثانیه ـ در حالت برخورد هم جهت ـ تا ۷۲ کیلومتر در ثانیه ـ در زمان برخورد سر به سر ـ تغییر کند.

- سر انجام در آخرین ستون نیز می توانید تعداد شهاب های دیده شده در یک ساعت، در بهترین شرایط رصدی را مشاهده کنید که به سرعت ساعتی سمت الرأسی یا Zenithal Hourly Rate)  ZHR) معروف است. این عدد در سالهای مختلف کاملاً متغیر است؛ به طوری که در سال های پس از عبور مجدد دنباله دار مولد بارش، به بیشترین مقدار خود می رسد. در چنین سال هایی ذرات درون مدار دنباله دار تجدید شده، و چگالی آنها به طور متوسط پس از چند ده سال چند برابر خواهد شد. با عبور از این چند سال و فاصله گرفتن از زمان عبور مجدد دنباله دار، تعداد شهاب های دیده شده در هر سال به تدریج کاهش یافته و درست در سال های قبل از عبور بعدی، به کمترین میزان خود می رسد. برای مثال دورة تناوب دنباله دار تِمپِل تاتِل Temple Tuttle که منشأ ذرات بارش شهابی اسدی ـ بارشی که پیش از این نیز با اطلاعات آن آشنا شدید ـ می باشد، ۳۳ سال است؛ که آخرین گذر آن از کنار خورشید و زمین در سال ۱۹۹۸ میلادی اتفاق افتاد. حجم عظیمی از ذرات پخش شده توسط این دنباله دار در سال بعد، یعنی سال ۱۹۹۹ میلادی در برخورد با زمین یکی از زیباترین پدیده های نجومی، در خاطرات انسان های عصر حاضر را رقم زد. داده های تحلیل شدة رصدی حاکی از این بود که در زمان اوج بارش، در هر ساعت تا ۴۰۰۰ شهاب دیده می شده است. اما با گذشت ۵ سال از عبور این دنباله دار، در بارش سال ۲۰۰۴ میلادی این تعداد تا ۲۰۰ شهاب در ساعت پایین آمده بود؛ و در بارش سال ۲۰۰۶ نیز مقدار ZHR به میزان عادی زیر ۱۰۰ شهاب در ساعت رسید.

در حقیقت در سال های ابتداییِ پس از جدیدترین عبور، تعداد شهاب های مشاهده شده با جهشی فوق العاده چشمگیر افزایش پیدا کرده؛ اما در سال های بعد بصورت نزولی کاهش می یابد. در نهایت نیز با گذشت چندین سال، تعداد شهاب ها به میزان عادی خود می رسد و از آن پس تا عبور بعدی، در همان مقدار کم خود باقی خواهد ماند. بهترین نمونه از این مدل بارش ها، همان بارش شهابی اسدی است که با دورة نسبتاً کوتاه ۳۳ ساله، رصدگرانِ مشتاق را چشم انتظار خود نگاه می دارد. شما هم می توانید تا سال ۲۰۳۲ میلادی که عبور بعدی این دنباله دار اتفاق می افتد منتظر باشید... .

رصد بارش

برای اکثر رصدگران بارشهای شهابی، رصد شهاب های زیبا و پرنور به نوبة خود به اندازه ای، دلپذیر، جذاب و خاطره انگیز است که نیازی به ثبت ویژگی های آنها احساس نمی شود؛ اما بد نیست بدانید که هیچ دو بارشی در زمان های مختلف ـ حتی بارش های هم خانواده و با منشأهای یکسان ـ کاملاً یکسان و شبیه یکدیگر نیستند. در حقیقت اگر ثبت پیگیر و دقیق پارامترهای گوناگون بارش های شهابی خاص نبود، افراد محقق در این زمینه هرگز نمی توانستند زمان اوج فعالیت بارش های آینده را با دقت امروزی، یعنی با دقت زمانی کمتر از یک ساعت، به درستی پیش بینی کنند. پیش بینی درست این زمان علاوه بر تأیید نظریات حاکم، می تواند ما را با اتفاقات دوردست های منظومة شمسی خود بیشتر آشنا کند. برای نمونه اگر در یک سال سیارات بزرگ و پر جرمی مانند مشتری و زحل از کنار مدار دنباله داری خاص عبور کرده باشند، می توانند بسته به فاصله، مدار آنها را منحرف کرده و یا به تأخیر اندازند، و یا سبب جلو افتادن زمان اوج آن بارش شوند؛ که در این بین رصد های دقیق علاقه مندان، بهترین روش در پی بردن به این دانسته ها است. از طرف دیگر بارش های چند سال متوالی از یک نوع، می تواند کاملاً با یکدیگر متفاوت باشد که علت آن عبور زمین از توده های بجا مانده از دنباله دار، در عبورهای مختلف در سالهای متفاوت از کنار خورشید است. برای مثال، بارش شهابی اسدی سالهای ۱۹۹۸ و ۱۹۹۹ میلادی، که حاصل برخورد زمین با تودة بجا مانده در سال ۱۹۹۸ بود؛ شامل تعداد زیادی شهاب و آذرگوی های پر فروغ و درخشان بود. بعید می دانم شخصی که حتی یکی از آنها را در آن سال ها دیده باشد، در طول زندگیش آن لحظات را از یاد ببرد. اما شهاب های سال گذشته این بارش، که از عبور سال ۱۹۳۲ میلادی باقی مانده بودند، کوچکتر و کم تراکم تر نشان دادند. در نتیجه، با استناد به این داده ها می توان از تراکم و چگالی ذرات باقیمانده در سال های مختلف، اطلاعات ارزشمندی استخراج کرد.

عکس: بابک امین‌تفرشی

بنابراین مهمترین و ارزشمندترین فعالیت در یک بارش شهابی در کنار رصد زیبایی های آن، ثبت و تحلیل دقیق جوانب و اطلاعات رصدی است که در صورت معتبر بودن و گزارش شدن به محافل علمی جهانی، می تواند راهگشای محققان در این زمینه واقع گردد. یکی از معتبرترین و پر مخاطب ترین مراکز ثبت داده، سازمان بین المللی شهاب یا International Meteor Organization است که آدرس اینترنتی آن پیشتر برای شما نوشته شده بود. در آدرس این سازمان، هر ساله پیش بینی دقیقی از بارش های سال آینده آورده شده و نتیجة تحلیل بارشهای پرشمار گذشته نیز در دسترس است. غیر از این موارد، با حجم انبوهی از فعالیت های مؤثر در این زمینه آشنا شده و می توانید نتایج رصدی خود را نیز با پر کردن فُرم های مخصوصی، برای گردانندگان این مرکز ارسال کنید که در صورت تأیید، در تحلیل ها و نتایج رصدی آنها مورد استفاده قرار خواهد گرفت. علاوه بر آن، به خبرهای کنگرة سالانه شهاب شناسان که هر ساله در حوالی ماه نوامبر در یکی از کشورهای عضو این سازمان برگزار می شود، دسترسی داشته و می توانید از بخش هایی از مقالات چاپ شده در مجلات ماهانة این سازمان دیدن نمایید.

بارش های شهابی را با شیوه های رصدی گوناگون مانند رصد مرئی، رصدهای رادیویی و تصویر برداری ویدیویی و همراه با تلسکوپ می توان مورد بحث و بررسی قرار داد؛ که در مجموع بارش های شهابی بررسی شده را تا کنون به بیش از ۵۰ مورد رسانده است.
اما ببینیم چگونه می توانیم از داده های حاصل از رصدهای خود، اینگونه اطلاعات مفید را استخراج کنیم. عبور شهاب ها پدیده ای فوق العاده سریع و در عین حال غیر قابل پیش بینی است؛ بنابراین با از دست دادن حتی یک لحظه در یک بارش شهابی، شاید از دیدن زیباترین شهاب آن بارش محروم شوید. در نتیجه تا می توانید باید از کارهای اضافه در زمان ثبت بارش بپرهیزید و اگر می توانید برای ثبت مشخصات شهاب ها از فردی دیگر و یا یک ضبط صوت کمک بگیرید. برای اینکار، ابتدا باید در جدولی اطلاعات لازم را دسته بندی کنیم تا در زمان ثبت آنها، راحت تر بتوانیم به اصل مطلب بپردازیم. این جدول می تواند مشخصات زیر را شامل شود :

زمان عبور : شاید مهمترین پارامتر قابل ثبت باشد که با دقت کافی و دقیق بودن ساعت مورد استفاده، می توان در حد یک تا دو ثانیه خطا آنرا ثبت نمود.

جهت حرکت و منطقة عبور : با ثبت دقیق جهت حرکت و منطقة عبور هر شهاب از یک بارش خاص، می توان در زمان نتیجه گیری، در مورد تراکم شهاب ها در بخش معینی از آسمان بخوبی اظهار نظر کرد.

منطقة کانون: تشخیص اینکه آیا شهاب مشاهده شده در زمرة شهاب های بارش مد نظر بوده است یا نه، با ادامه دادن عکس مسیر شهاب ها ممکن می شود که مشخص می کند شهاب دیده شده عضو کدامیک از بارش های ممکن در هر زمان از سال است.

طول رد: به طول مسیری گفته می شود که شهاب قبل از خاموش شدن در آسمان طی می کند و برحسب درجه بیان می شود. برای پی بردن به طول رد می توانید از قیاس های ستاره ای استفاده کنید و اندازة مسیر شهاب ها را با اختلاف زاویة میان ستارگان بسنجید.

مدت دوام رد: در این مورد شما باید مدت زمانی که شهاب در جو زمین روشن بوده را ثبت کنید که در اغلب موارد، تنها کسری از ثانیه است و در این شرایط ثبت دقیق آن بسیار مشکل است. بنابراین این پارامتر تنها برای شهاب های کم سرعت از ارزش علمی برخوردار است. در شهاب باران های پر سرعت، از نوعی وسیلة دقیق استفاده می شود که در آن با روش منقطع کردن مسیر شهاب بر روی فیلم عکاسی، و شمارش تعداد خط ها می توان مدت دقیق دوام رد شهاب را بدست آورد.

مدت دوام دود: اگر شهاب عبوری از سرعت کافی و اندازه ای مناسب برخوردار باشد، درست پس از خاموش شدن می توانید دود حاصله از سوختن آنرا، در تمام یا حداقل در بخشی از مسیر آن ببینید که از لحاظ زمانی بین چند ثانیه تا چند دقیقه، تا زمان ناپدید شدن می تواند باقی بماند.

رنگ: در زمان عبور، اولین مشخصه ای از شهاب که جلب نظر می کند، رنگ آن است و می تواند بسته به جنس سنگ و یا عناصر یونیزه شده در جو زمین به رنگ های سفید، آبی، زرد، سبز و یا قرمز باشد.

قدر: نورانیت شهاب ها نیز درست مانند ستارگان با مقیاس قدر تعریف می شود و هر چقدر پرنورتر باشد قدر آن عددی کوچکتر و حتی منفی، و برای آذرگوی ها ۴- و یا کمتر است. البته شهاب های نزدیک افق بر اثر آلودگی های جوی یا غلظت بیشتر جو در این راستاها، کمنورتر از آنچه که هستند دیده می شوند و باید تصحیح شوند. بدین منظور در ارتفاع حدود ۳۰ درجه، یک قدر، و پایین تر از ۲۰ درجه تا لب افق بسته به پاکی افق ها، بین ۲ تا ۳ قدر، باید از قدر ظاهری شهاب دیده شده کاسته شود.

برای ثبت دقیق یک شهاب باران، نیاز به در نظر گرفتن پارامترهای گوناگونی است. در اغلب بارش های کم شمار و بارشهایی که ZHR آنها حداکثر به ۲۰ تا ۳۰ شهاب در ساعت می رسد، فرصت برای رصدگر به طور کامل فراهم است تا او بتواند تمامی مشخصات شهاب ها را ثبت کند و نمودارهای گوناگونی از این اطلاعات استخراج نماید. برخی از این نمودارها عبارتند از : نمودار ستونی رنگ شهاب ها که می تواند در بازه های زمانی جداگانه رسم شود، نمودار دایره ای پراکندگی شهاب ها، که در زوایای مختلف و طبق درجه بندی سمت روی افق مدرج می شود و شعاع هر قطاع نمایش دهندة تعداد شهاب ها در آن راستا است؛ و دیگر نمودارهای ستونی مانند فراوانی شهاب ها در صور فلکی گوناگون، یا نمودار قدر و دیگر پارامترها مانند طول، مدت دوام، اثر دود و یا میزان ابری بودن آسمان.

اما در جریان ثبت داده ها، گاهی اوقات پیش می آید که دیگر رصدگر و حتی رصدگران تشکیل دهندة گروه نیز ـ که کل آسمان را میان خود به چند بخش بدون اشتراک تقسیم می کنند ـ قادر به ثبت تمام جزئیات رصد نیستند حتی با داشتن ضبط صوت و وجود فردی که کارش فقط ثبت اطلاعات باشد. در این شرایط، باید برخی از جزئیات را فدای کلیات بارش کرد و مستقیم به سراغ نمودار اصلی ZHR برحسب زمان رفت. برای اینکار باید در طول بازه های رصدی مستمر یا گسسته، که بسته به میزان پیش بینی شدة ZHR می تواند بین ۵ تا ۳۰ دقیقه تغییر کند، تنها برخی از پارامترهای لازم برای محاسبة ZHR را یادداشت کنید. در بارش هایی مانند برساوشی و جوزایی با تعداد شهاب های بیشتر از ۱۰۰ شهاب در هر ساعت، بهتر است بازه های زمانی تا ۱۰ دقیقه یا در شرایط بحرانی تا ۵ دقیقه کاهش یابند. اما برای بارش های کم شمارتر با تعداد شهاب های کمتر از ۵۰ تا۶۰ شهاب در هر ساعت، این بازه ها بین ۱۵ تا ۳۰ دقیقه اختیار می شوند. در طرف مقابل، برای مثال در سال هایی که بارش شهابی اسدی به اوج خود می رسد، حداکثر زمان یک بازه باید ۵ دقیقه باشد و البته در زمان های نزدیک به اوج شاید عاقلانه ترین کار دست کشیدن از ثبت پیوسته و تنها لذت بردن از این پدیدة زیبا، جذاب و نادر باشد.

در پایان کار خود نیز می توانید اطلاعات خود را علاوه بر ارسال به مراکزی مانند ماهنامه نجوم به مراکز تخصصی بین‌المللی در لین زمینه، از جمله پایگاه سازمان بین المللی شهاب به نشانی پست الکترونیک [e-mail] ارسال کنید.

سرانجام توجه رصدگران را به ۱۰ نکتة نهایی، که در رصد و ثبت بارش های شهابی مفید واقع می شوند، جلب می کنم:

عکس: بابک امین‌تفرشی

- بهترین مکان ها برای رصد و ثبت بارش های شهابی، دشت ها یا نواحی تاریک کویری با افق های کاملاً باز و پاک و دارای آسمان شفاف هستند؛ که در ایران برخی از کاروانسراها مانند کاروانسرای سنگی قصر بهرام در پارک ملی کویر و یا کاروانسرای مرنجاب در کویر مرکزی از این حیث بسیار مناسب اند. بهترین شب ها برای رصد نیز شب هایی است که ماه در آسمان نباشد یا هلال باریکی داشته باشد. اما از آنجا که اوج بارش ها در زمان خاصی اتفاق می افتد، در برخی اوقات مجبور هستید در شب های روشن با نور ماه رصد کنید که در این صورت باید برحسب ارتفاع ماه از افق، هر از چند گاهی حدّ قدر آسمان را بسنجید. همچنین، همواره در ساعات بامدادی که نسیم خنک سحری و بادهای سرد شروع به وزیدن می کنند، باید مجدداً تاریکی آسمان خود را بسنجید.

- برای ثبت های بلند مدت، حتماً لباس گرم و بلند برای جلوگیری از سرمای هوا و حشرات گزنده، زیرانداز، دفترچة یادداشت، چراغ قوة تاریک، ساعت و ترجیحاً مداد پررنگ همراه داشته باشید؛ زیرا اغلب خودکارها و روان نویس ها در سرمای زیاد خشک شده و بریده بریده می نویسند. بارها برای من اتفاق افتاده که پس از طلوع خورشید، بجای اثر خودکار روی کاغذ، تنها از روی فرو رفتگی های کاغذ مجبور به خواندن اطلاعات ثبت شده شده ام.

- شهاب ها بسته به سرعتشان و میزان نزدیکی به مرکز تودة برخوردی به جو زمین، در فواصل مختلفی از کانون بارش دیده می شوند؛ اما بیشتر آنها در نواری بین ۳۰ تا ۴۰ درجه ای محدودة کانون بارش می درخشند. بنابراین هرگز تنها به کانون بارش خیره نشوید و نواحی دورتر را مرکز میدان دید خود قرار دهید. البته حواستان به کانون نیز باشد زیرا بخصوص در بارش های پر شمار، گاهی شهاب ها درست به سمت شما می آیند که در این حالت مانند نقطه ای در کانون بارش می درخشند.

- در رصدهای گروهی که عمدتاً با هدف رسیدن به نمودار ZHR صورت می گیرد، اهمال و خواب آلودگی حتی یکی از رصد گران نیز کار دست کل گروه می دهد و می تواند در نمودار نهایی حفره و یا قله ای فاحش در همان بازه ایجاد کند که ارزش علمی کل رصد را زیر سؤال می برد. بنابراین قبل از رصد جدی حتماً استراحت کافی داشته باشید.

- اگر برای فهمیدن کانونی بودن یک شهاب دچار مشکل شدید و یا کانون اصلی با کانون دیگر بارش ها در راستای عکس حرکت شهابی قرار گرفت، از سرعت آن شهاب کمک بگیرید و سرعت آنرا با سرعت سایر شهاب های آن بارش مقایسه کنید که در اغلب اوقات راهگشای شماست. اگر شهاب ها سرعت یکسانی داشته باشند، شهاب مورد نظر را می توان عضوی از بارش مورد بررسی دانست.

- در بارش های با تعداد زیاد و یا در زمان اوج بارش های معمولی، گاه اتفاق می افتد که دو شهاب، همزمان، اما در راستاهای مختلف ظهور می کنند که صحنه ای زیبا و به یاد ماندنی می سازند و برای شناسایی جای دقیق کانون بسیار مناسب اند.

- همواره اگر قصد شمردن شهاب ها، تا آخرین ساعات بامداد را دارید، تا میانة زمان اذان صبح و طلوع خورشید به کارتان ادامه دهید؛ زیرا شهاب

های پرنور و آذرگوی ها، حتی در روشنایی سپیده دم نیز قابل مشاهده اند. البته باید در محاسبات خود حدّ قدر آسمان را به سرعت کاهش دهید.

- با بالا آمدن صورت فلکی مکان کانون بارش از افق شرقی و افزایش ارتفاع آن در ساعات بامدادی، حواستان به منطقة زیر کانون باشد؛ زیرا اغلب شهاب های آن منطقه در نزدیکی افق رنگ می بازند و شمرده نمی شوند.

- در صورت ابری شدن کامل آسمان، این شرایط را در فرمول محاسباتی خود به دو طریق می توانید وارد کنید. در این صورت یا باید زمان مفید و مؤثر آن بازه را تا لحظة کاملاً ابری شدن آسمان جایگذاری کنید، و یا باید زمان را به طور کامل در نظر بگیرید و پوشیده شدن آسمان را در مقدار میانگین C در طول بازه لحاظ کنید که شیوة دوم پیشنهاد می شود.

- تأثیر گذارترین پارامتر در فرمول محاسبة ZHR، شاخص پراکندگی جمعیت است. بنابراین در محاسبه و یا جایگذاری آن نهایت دقت لازم را بکار بندید.

در پایان، امیدوارم بارش هایی زیبا و توفانی در پیش داشته باشید و از بررسی های علمی خود نهایت لذت و استفاده را ببرید. البته مطمئن هستم که لذت یک شب رصدی خوب و پر هیجان، با بارشی پرشمار از شهاب ها در حالی که ساعت ها روی نیم گنبدهای یکی از کاروانسراهای ایران در دل کویر دست نخورده دراز کشیده و شاید از شدت سرما پاهایتان بی حرکت و بی حس شده و برای گرم کردن خود، آنها را مدام به زمین می زنید را هرگز از یاد نخواهید برد؛ در حالی که می توانید با یک شبانه روز صبر و زحمت، و انجام برخی محاسبات و ریز بینی های ساده، این رصد خاطره انگیز را در کنار دوستان فعالتان، ارزش علمی خاصی ببخشید.