طرح رصد خانه ی ملی به کجا رسید؟ (گفت و گو با دکتر رضامنصوری)

گفت و گو با دکتر رضا منصوری درباره ی طرح رصد خانه ی ملی در ایران

برای خواندن این خبر بر روی لینک به این مطلب کلیک کنید

گفتگو با دکتر رضا منصوری درباره طرح رصد خانه ملی ایران

گفت و گو با دکتر رضا منصوری درباره تاریخچه رصدخانه ملی ایران و وضعیت کنونی این طرح. اینکه این طرح از چه زمانی در ایران شکل گرفت و با حمایت کدام سازمانها و افراد پیش رفت و چه زمانی برای راه اندازی آن پیش‌بینی می شود. همکاران این پروژه ملی طراحی تلسکوپ را با همکاری برخی از بهترین مراکز بین‌المللی در این زمینه آغاز کرده‌اند و اهداف علمی گوناگونی، از جستجوی سیارات فراخورشیدی تا پژوهش‌های کیهان‌شناسی، را برای تلسکوپ ملی آینده ایران انتخاب کرده‌اند. آقای دکتر منصوری، در آستانه آغاز بخش عمرانی طرح رصدخانه ملی، مکان یابی آن به کجا رسیده است؟ در شماره‌های گذشتهِ نجوم، زمان و چگونگی انتخاب چهار منطقه از میان بیش از ۳۰ منطقه آمده است. پس از اندازه‌گیری دقیق، دو منطقه به علت ویژگی‌های نامطلوب رصدی، حذف شدند و دو منطقه باقی ماندند. یکی قله کلاه برفی در جنوب کاشان و دیگری هم قله دینوا در جنوب قم در مرز استان مرکزی، اصفهان و قم. البته ازفرمانداری کاشان شنیدم که با GPS تعیین کرده‌اند که در استان اصفهان قرار دارد، ولی در کار ما زیاد مهم نیست، چون هر دو استان قم و اصفهان برای این طرح ملی صمیمانه مشارکت می‌کنند.در اواخر مرداد ۱۳۸۶ به دعوت شورای راهبری رصدخانه، دکتر نصیری، سرپرست کمیته مکان‌یابی از دانشگاه زنجان که تا اینجا کار پر زحمتی را انجام داده‌اند، و دکتر آرنه آردِبرگ از دانشگاه لوند سوئد، که یکی از طراحان تلسکوپ‌های غولپیکر جهان است، به همراه کارشناسانی دیگر به جلسه بحث و تبادل نظر درباره مکان رصدخانه ملی دعوت شدند. این نشست دو روزه پس از بازدید گروه از هر دو مکان انجام شد. گروه بار دیگر داده‌های موجود را تحلیل می‌کند. مسئله آلودگی نوری، مسئله موقعیت دو قله نسبت به شهرها، چگونگی خطوط ارتفاعات و شیب قله و هر موضوع قابل توجه دیگر در این بازنگری‌ها بررسی می شود. در حال حاضر به این نتیجه رسیده‌ایم که اندازه‌گیری‌های بیشتری نیاز است و برای اطمینان از انتخاب بهترین مکان به مدت حدود یک سال دیگر داده‌گیری و مکان‌یابی ادامه یابد که شاید منجر به انتخاب مکانی جدید یا انتخاب مطمئن یکی از دو قله فعلی شود. با توجه به نزدیکی دو قله انتخاب شده به شهرهای کاشان و قم و روستاهای اطراف ، نور آنها مواقعی مزاحم رصد است، که درصد تاثیر کاشان بیشتر از قم است و در آینده، قم هم ممکن است نور مزاحمی داشته باشد، همچنین نور برخی از روستاهای اطراف. بسیار مهم است که استانداران و فرمانداران این مناطق تصمیم بگیرند که نوردهی را متناسب با نیازهای نجومی استاندارد و محدود کنند. بودجه رصدخانه ملی چه مقدار است؟ بودجه تصویب شده در سال ۱۳۸۲ پانزده میلیارد تومان است. اما این پروژه ملی هنوز به زمان صفرش نرسیده است، یعنی زمانی که بودجه به دست نهادی که متولی این رصدخانه است برسد. تا امروز هنوز بودجه ای نرسیده، اما کار در بخش های مختلف پیشرفته است. مقداری از وزارت علوم هزینه شده است. حدود ۲۰۰ میلیون و در مرحلهِ دیگری حدود ۸۰ میلیون تومان که در طول ۷-۶ سال از مقدمات کار و سپس مکان‌یابی تا پایان سال پیش تمام شد. در حالی که الان باید کار ادامه داشته باشد و داده‌گیری شود اما هیچ بودجه‌ای نداریم. تجهیزات هست، مکان هست، ولی تیمی که باید در ارتفاعات برود باید تأمین شود. البته هماهنگ کردیم، که از امکانات پژوهشگاه دانش‌های بنیادی استفاده کنند و از همین تابستان تیم‌ها دوباره اندازه‌گیری را ادامه می‌دهند. بنابراین آن هزینه حداقلی که در حال حاضر پرداخت می‌شود از امکانات پژوهشگاه است. از آنجا که طراحی تلسکوپ آغاز شده است، طراحی آن برای چه پروژه های علمی تنظیم می شود؟ ما تعیین اهداف علمی را شروع کرده ایم، برنامه زمان بندی ما طوری است که تا حدود ۵ تا ۶ ماه بعد، اهداف علمی را کاملاً تعیین کرده باشیم. البته طراحی تلسکوپ می‌تواند شروع شود چون بخش‌هایی از آن ساختاری خیلی کلی دارد، ولی بعد از این که اهداف علمی کاملاً قطعی شد، به گروه طراح منعکس می‌شود و گروه وارد جزییات می‌شوند و تصمیم می‌گیرند که تلسکوپ چگونه باید ریز طراحی شود. ما از چهار هدف علمی تقریباً مطمئن هستیم، یکی یافتن سیارات فراخورشیدی از طریق همگرایی گرانشی، که پروژه بسیار مهمی است. اگر ما سیاره فراخورشیدی‌ای کشف کنیم، برای بررسی بیشتر کار به تلسکوپ بزرگتر منتقل می شود یا بالعکس آن روی می دهد. این یک بده بستان علمی است که در جامعه جهانی علم سبب پیشرفت‌های بسیار شده است. نمونهِ دیگری که با همگرایی گرانشی ارتباط دارد، ولی در ابعاد کیهانی بررسی شده است، به برش کیهانی معروف است. این روش که شاید دَه سال هم از عمرش نمی‌گذرد، این روزها در کیهانشناسی و درک انرژی تاریک و ساختار عالم بسیار مهم شده است. این پروژه با تلسکوپ ۲ تا ۳ متری عملی است. حدود هفده یا هجده تلسکوپ زمینی و فضایی روی این پروژه کار می‌کنند که در این جمع سه تلسکوپ ۲ متری نیز وجود دارد. در این مورد در کارگاهی علمی که چندی پیش داشتیم با متخصصان صحبت کردیم، به ویژه با کسی که در زمینه همگرایی گرانشی تخصص داشت، و دربارهِ ممکن بودن انجام این پروژه با تلسکوپ ۲ متری مطمئن شدیم. البته شرط عملی کردن این پروژه مطلوب بودن میزان دید نجومی(seeing) در رصدگاه است. نگرانی ما از این است، که شهرهای اطراف توسعه پیدا کنند، و نتوانیم از تلسکوپ به طور مطلوب استفاده کنیم. در ایران آیا نمونهِ دیگری از این سبک داریم؟ خیر، اما در وزارت علوم چهار سال دربارهِ آن بحث می‌شد؛ درست از روزی که به وزارت علوم رفتم تا روز آخر طول کشید تا سرانجام دستور جدید صادر شد و اساسنامهِ این مرکز تغییر کرد. پیش از آن نام مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات برای پوشش دادن به تمام بخش‌های علوم بنیادی از جمله بخش‌های مشاهده‌ای و تجربی به پژوهشگاه دانش‌های بنیادی تغییر کرد. آیا پژوهشگران خارجی نیز در شورای راهبری رصدخانه حضور دارند؟ خیر، اعضای این شورا همه ایرانی‌اند ولی ما شورای علمی بین‌المللی داریم که به زودی راه می‌افتد و نقش آن بسیار مهم است. گرچه این تلسکوپ ملی ماست اما تلسکوپی است که همه دنیا می‌توانند بیایند و از آن استفاده کنند. یک تلسکوپ ممتاز باید این طور باشد. بنابراین ارتباط بین‌المللی‌مان را بایستی حفظ کنیم و به دانشمندان جهان اطلاع دهیم که چنین تلسکوپی در حال طراحی است و اگر نظری دارند، منعکس کنند تا خواسته‌های علمی آنهارا نیز بتواند تأمین کند. همین حالا که ما هنوز شروع به این کار نکردیم، چند نفر که در زمینه برش کیهانی کار می‌کنند، در مورد نوع آشکارسازها سؤال کردند که آیا می‌توان چنین کاری را با این تلسکوپ انجام داد، و ما از آنها خواستیم که یک سالی صبر کنند تا طراحی اولیه مشخص شود. این نشان می‌دهد که در این بخش محققان تشنه ابزارهای رصدی مناسب‌اند. بنابراین ارتباط بین‌المللی بسیار لازم است. درجهان امروز هیچ تلسکوپی در دنیا ساخته نمی‌شود، مگر این که شورای مشاوران بین‌المللی داشته باشد و فرقی نمی‌کند که اعضای آن از کدام کشورها باشند. آیا اعضای این شورای بین‌المللی مشخص‌اند؟ بله. افرادی که فعلاً قطعی هستند یکی آقای آرنه آردبرگ، رئیس دانشکده نجوم دانشگاه لوند سوئد است که خود ایشان هم با توجه به این که یکی از سرشناس‌ترین طراحان تلسکوپ‌های نوین در جهان‌اند در طراحی به ما کمک می‌کنند. دیگری آقای پیغمبریان، استاد اپتیک دانشگاه آریزونا، است. این دانشگاه جایی پُرسابقه و قوی در طراحی اپتیکی و ساخت تلسکوپ‌های متفاوت است. فهرست هفت نفره دیگر هم آماده کرده ایم که با این افراد مذاکره خواهد شد. در نهایت سه تا پنج نفر دیگر اضافه می‌شوند که من امیدوارم حداکثر تا آخر تابستان قطعی شود. چه مراکز بین‌المللی ممکن است به طرح رصدخانه ملی کمک کنند یا با آن همکاری کنند؟ قطعاً دانشگاه لوند و گروه تلسکوپ سازشان با ما همکاری می‌کنند. در بخش ابزار با دانشگاه نیس فرانسه صحبت شده، که بخش ابزارساز قوی‌ای در رصدخانه نیس - وابسته به این دانشگاه- دارند. آنها بسیار علاقه‌مند به همکاری‌اند. دانشگاه آریزونا و بخش رصدخانه‌شان در اپتیک به ما کمک می‌کنند، ولی ما باید در مرحله طراحی و ساخت، دانشجویان جوانی بگیریم که به ما کمک کنند و وارد قضایا شوند. یعنی حتی اگر قطعه ای را به شرکتی سفارش دهیم، دانشجو مراحل ساخت را ببیند، نظارت کند و یاد بگیرد. اپتیک هم که بسیار حساس خواهد بود و ما قطعاً می‌توانیم چندین دانشجو را در این زمینه به آریزونا یا جاهای دیگر برای دوره دیدن بفرستیم. اما هر نوع همکاری بین‌المللی از این نوع که بخواهیم داشته باشیم یک گروه موازی در ایران هم می‌گذاریم. مثلاً ما فعالیت گروهی را در زمینهِ اپتیک به سرپرستی دکتر توسلی و همراهی دانشجویان سابقشان شروع کردیم. آنها در زمینه اپتیکِ سازگار و قسمت‌های مرتبط با آن به ما کمک می‌کنند و بعد به گروه‌های خارجی وصل می‌شوند و دانشجوهای منتخب را برای آموزش در این زمینه به خارج می‌فرستند. تجربه مکانیابی که در ایران به دست آمد، در منطقه منحصر به فرد است. آیا می‌توانیم، برای آموزش یا انجام دادن مکان‌یابی در کشورهای منطقه اقدام کنیم؟ بله ما این کار را خواهیم کرد. همان‌طور که دو سال پیش، نمایندگانِ یکی از کشورهای عربی همجوار با دکتر نصیری در این‌باره صحبت کردند. آنها قصد خرید تلسکوپی را از اروپا داشتند و گروه اروپایی پیشنهاد کرده بودند که می‌توانید از گروه مکان‌یابی ایران کمک بگیرید و مذاکره هم شروع شد اما به نتیجه نرسید. ولی تیم ما آماده است. یعنی هر کشوری، چه همجوار و چه غیر همجوار، که مایل باشد ما می‌توانیم برایشان مکان‌یابی کنیم. این تجربهِ بسیار با ارزشی است که نباید از دست دهیم و باید آن را تکمیل کنیم. من امیدوارم که خود دکتر نصیری کار را ادامه بدهند تا این بخش تحقیقاتی زنده و پویا بماند. کلنگ ساخت رصدخانه ملی چه تاریخی زده‌ می‌شود؟ هنوز قطعی نشده است، ولی احتمالاً در نیمه اول آبان ۱۳۸۶ زده می‌شود. هر زمانی که این اتفاق بیفتد اولین نور تلسکوپ در بهترین شرایط بین المللی بعد از ۵ تا ۶ سال گرفته می‌شود ولی اگر امکانات اداری و بودجه‌ای پیش بیاید ممکن است مثل پروژه های دیگر زمان سه برابر شود که امیدواریم این وضعیت پیش نیاید. در این مدت تلسکوپ‌های کوچک‌تری در آن مکان قرار می‌گیرد که مردم با مکان و طرح رصدخانه ملی آشنا شوند؟ بله بسیار احتمال دارد ولی این به کمک‌های مالی سازمان‌هایی که در داخل کشور علاقه‌مند هستند بستگی دارد. بنابراین اگر اعتبار باشد بهترین جای ممکن برای استقرار تلسکوپ‌های اولیه و آغاز هر چه زودتر تجربه نجوم مشاهده‌ای و گسترش فرهنگ آشنایی با رصدخانه ملی است. حتی صحبت‌هایی شده است که در فاصله ایمن از مکان تحقیقات رصدگاهی با امکانات مناسب برای منجمان آماتور و علاقه‌مندان عمومی ساخته شود که از زیبایی آسمان پُرستاره کوهستان رصدخانه ملی بهره ببرند. پس طرح رصدخانه ملی در بخش فعالیت‌های ترویجی هم می‌تواند فعال باشد؟ بله حتماً، یعنی همین قدر که این مکان زنده باشد، رفت و آمد بشود، در فرهنگ مردم برای شناخت اهمیت اخترشناسی و جلوگیری از آلودگی نوری تأثیر مثبت می‌گذارد. ولی خطر آن هم هست که وقتی این تلسکوپ ساخته شود، خیلی زود، منطقه تبدیل به مکان توریستی با آلودگی نوری شدید شود. این مسئله‌ای فرهنگی است و وظیفه منجمان آماتور است که با رفت و آمد به کوهستان رصدخانه و فرهنگ‌سازی در جامعه، به ویژه در منطقه ساخت رصدخانه، قدم مثبتی در این راستا بردارند.